1. Een serie blogs over vroegdiagnostiek en screening: waarom?

Screening op kanker kent voorstanders en tegenstanders. Het lijkt allemaal zo eenvoudig. Als je een ziekte – en zeker kanker – vroeg ontdekt, zijn de kansen op genezing beter. Punt. Toch? Of toch niet? Het is helaas helemaal niet eenvoudig. Door onverwachte effecten lijkt screening altijd te werken, terwijl dat niet zo hoeft te zijn. Daarnaast kent screening ook grote nadelen. Die zijn nauwelijks bekend. Op zich zijn de achterliggende verklaringen voor dit alles vrij simpel. Maar, al met al is het best ingewikkeld. Vandaar dat ik heb besloten om in een serie blogs al deze aspecten te beschrijven. Ik hoop dat mensen daardoor meer gaan nadenken als een uitnodiging voor een screening in de bus valt. 

Een tijdje geleden vertelde een patiënt van mij dat hij mee had gedaan aan het bevolkingsonderzoek darmkanker. Uit de ‘poeptest’ bleek dat hij bloed in de ontlasting had. Hij vroeg zich af wat te doen. Nu moet je weten dat deze patiënt uitgezaaide blaaskanker heeft en over een jaar hoogstwaarschijnlijk niet meer zal leven. Dat weet hij zelf heel goed. Ik vroeg hem dan ook: “Waarom heeft u eigenlijk meegedaan aan het bevolkingsonderzoek?” Hij keek me met grote, verbaasde ogen aan: “Dokter ik kreeg toch die envelop in de bus.”

Waarom doen mensen mee aan een bevolkingsonderzoek?

Waarom doen de meeste mensen mee aan het bevolkingsonderzoek borstkanker, baarmoederhalskanker en darmkanker? De meesten doen mee, gewoon omdat ze een oproep krijgen. Ze denken er verder niet echt over na. De overheid heeft erover nagedacht: “Ze zullen het wel weten.” Het wordt ook wel beschouwd als een soort APK-keuring. Eigenlijk wil je vooral horen dat je gezond bent. Ook speelt zogenaamde geanticipeerde angst een rol. Je wilt jezelf in de toekomst geen verwijten maken. “Had ik toen maar meegedaan.” Of: “Had ik toen maar die poeptest ingeleverd.” Als je nu meedoet, en je krijgt over een paar jaar toch kanker, heb je er zelf in ieder geval het nodige aan gedaan.

Mensen denken over het algemeen heel positief over de effecten van screening. Daar is onderzoek naar gedaan, vooral over borstkankerscreening. Leken, maar ook artsen(!) overschatten de positieve effecten en onderschatten de negatieve effecten. Dus, ze denken dat de voordelen groter zijn dan ze werklijk zijn. En omgekeerd denken ze dat de nadelen kleiner zijn dan ze werkelijk zijn. De meeste mensen weten niet eens dat screening ook nadelen heeft. Kort gezegd geloven de meeste mensen in het nut van screening. Daar zijn meerdere oorzaken voor. De meest belangrijke is: het wordt ons met de paplepel ingegoten. Ook speelt mee dat we informatie die niet in onze overtuiging past, makkelijk negeren. Screeningsgeloof is daar geen uitzondering op. Verder zijn mensen die ‘dankzij screening zijn genezen’ meestal wandelende reclameborden. Daarnaast is het voor mensen heel lastig om met risico’s om te gaan. Zeker als het om kans op risico gaat. Gerd Gigerenzer heeft daar veel over geschreven. Zie ook deze TEDx presentatie. De voorlichtingsfolder wordt meestal niet gelezen. En als deze wel wordt gelezen, dan meestal heel oppervlakkig. Vrouwen die meedoen aan borstkankerscreening kennen bijvoorbeeld het begrip overdiagnose meestal niet. In de folder staat daar wel wat over*. In een interessant Australisch onderzoek werd bij vrouwen in focusgroepen verder gesproken over overdiagnose. Het bleek dat door die gesprekken een deel van die vrouwen uiteindelijk niet meedeed aan de screening.

*Ik kom in een later blog terug op overdiagnose en overbehandeling.

Waarom laten sommige mensen zich eens in de zoveel tijd ‘preventief onderzoeken’?

Preventief onderzoek met bloedonderzoek, CT-scan en soms ook nog een MRI-scan is van een heel andere orde. Hier komt het ‘vroeger is beter’ geloof maximaal aan bod. Het is geen bevolkingsonderzoek dat door de overheid wordt bekostigd. Mensen doen dat op eigen kosten omdat ze het graag willen. Meestal omdat ze willen horen dat ze gezond zijn. Het is ook nog eens ongericht onderzoek: er wordt niet naar één ziekte gezocht. En als je maar goed genoeg zoekt, is er vaak wel wat te vinden. Ook hier speelt de al genoemde geanticipeerde angst een rol. Het zijn in het algemeen mensen die erg op hun gezondheid zijn gericht. Maar er zijn er ook die dit juist doen om door te kunnen gaan met een ongezonde levensstijl: “Gelukkig, er was niets aan de hand. Dan hoef ik nu nog niet te stoppen met roken.”

Wat komt in deze serie blogs aan bod?

Allereerst beschrijf ik wat screening precies is. Vervolgens ga ik uitgebreid in op diagnostisch onderzoek. Dat is belangrijk omdat een aantal van de wonderlijke effecten van screening hierdoor worden verklaard. Na een uitstapje naar de biologie van kankercellen, komen tenslotte alle aspecten van screening aan bod. Als allerlaatste de belangrijkste vraag: is screening nou zinvol of niet? Ik beperk me trouwens tot screening op kanker. Dus, screening op aangeboren afwijkingen (de hielprik) komt niet aan bod. Omdat veel van de beschreven effecten hierbij niet optreden.

Volgend hoofdstuk (2). Wat betekent vroegdiagnostiek, screening en bevolkingsonderzoek?

Overige hoofdstukken